هنر در ایران باستان

هنر ايران به دوره اي مربوط مي شود كه پيش از تاريخ آغاز شده و تا قرن هفتم ميلادي ادامه مي يابد.
در بررسي هنر ايران باستان با مشكلات مختلفي از قبيل كمبود اسناد، در دسترس نبودن آثار بدست آمده و عدم توجه به كاوش و تحقيق كه از گذشته به ما رسيده روبرو هستيم

هنر ايران باستان به دلايل مختلف مورد توجه بسياري از محققين جهان بوده و هست. از دلايل بارز اين توجه، پيدايش يكي از تمدنهاي كهن جهان در اين منطقه بوده است. در حدود پنج هزار سال قبل در جوار فلات ايران، دولتهاي سومر آكو بابل و آشور در بين النهرين (بين دو رود دجله و فرات) بوجود آورند و سپس حدود سه هزار سال پيش در فلات ايران دولت عيدميان ايجاد شد. پس از آن مهاجران آريايي با ايجاد دولت ماد و سپس هخامنشي ، حكومتهاي عيلام و بين النهرين را از بين بردند. دولت هخامنشي نيز با حمله يونانيان به سرداري اسكندر از بين رفت و آنگاه دولت سلوكي و اشكاني به دنبال هم بوجود آمدند. پس از اشكانيان دولت ساساني روي كار آمد كه با فتح ايران بوسيله اعراب مسلمان از بين رفت.
از دلايل ديگر توجه محققين به هنر ايران باستان اين است كه دولتهاي قدرتمند ايراني در عهد باستان با استفاده از قدرت خود هنرمندان كشورهاي مختلف را به خدمت گرفته و با در اختيار گذاشتن امكانات بيشتر ، رشته هاي مختلف هنري را از رشد قابل توجهي مي ساختند.

معماري:
مهمترين و وسيعترين اطلاعات ما نسبت به معماري ايران باستان از کاخ تخت جمشيد(پارسه) بدست آمده است.اين کاخ که جنبه اي مقدس براي ايرانيان داشته در سالهاي 520 تا 460 قبل از ميلاد در زمان زمامداري داريوش و خشايار شاه بنا گرديد.از ويژگي هاي بارز معماري تخت جمشيد استفاده از ستونهاي تنومند و بلند است.محوطه کاخ مشتمل بود بر چند تالار پذيرايي،از جمله تالار آپادانا و تالار تاجگذاري که به آن تالار صد ستون هم گفته ميشود.تالار آپادانا مکاني است مربع شکل به مساحت تقريبي 3240 متر مربع با 36 ستون سنگ،بلندي هر ستون حدود 21 متر است.پايه ستونهاي به کار رفته در اين کاخ يا چهار گوش است و يا مدور به بلندي 1/5 متر.

بر روي اين پايه ها،ستونهاي کنگره دار به ارتفاع تقريبي 10 متر قرار گرفته که سر ستوني به بلندي 8 متر را حمل ميکند.بر فراز همه اينها تاج(به شکل دو جانور پشت به پشت) محل اتصال تيرکهاي افقي است که اين تير هاي چوبي را بر فرو رفتگي زين مانند پشت خود حمل ميکرده اند.

کاخ تخت جمشيد بر روي صحني مرتفع واقع شده است.تنها راه ورود به تالار هاي تخت جمشيد ورود از جبهه غربي صفه است.در آنجا در دل بدنه هاي مزين به نقش برجسته سربازان،دو رشته پلکان و پاگرد روبروي هم قرار دارند.عرض اين پله ها 7 متر و بلندي هر پايه 10 سانتيمتر است.اين ارتفاع اندک به خاطر عبور ميهمانهاي خاص و مقامات بر جسته بوده که مسير را تا رسيدن به صفه با اسب مي پيمودند.

گفتني است که معماري ايران باستان داراي عناصر متعددي است که از سنت معماري آشوري و بابلي و مصري اخذ گرديده است که همراه با ويژگيهاي مختص پارسي هنري با شکوه را پديد آورده است.اما در اين دوران ديگر خبري از زيگوراتها نيست بلکه اوج معماري را در کاخ ها مي بينيم.

نکته ديگر در مورد آثار باقيمانده از تخت جمشيد نقش برجسته ها هستند.اگر در اين نقش برجسته ها خوب دقت کنيم مي بينيم که تا چه حد با آثار مصر باستان شبيه هستند.بدن ها از روبرو و صورت و پاها از نيمرخ اند، و يا مثلا گاو بالداري که در مدخل ورودي تخت جمشيد قرار دارد کاملا شبيه آشوريان است.
يکي ديگر از اين نمونه ها عبارتست از تلفيق چند حيوان با يکديگر که در تخت جمشيد به وفور يافت ميشود.عده اي بر اين گمانند که اين نقش ها جنبه نمادين و افسانه اي داشتند.در سر ستونها نيز از حيوان هاي خاص استفاده شده است.(مثل عقاب و اسب و... )

حجاري و پيکر تراشي:

بهترين نمونه هاي هنر حجاري هخامنشي را ميتوان در نقش برجسته ها جستجو کرد.بدنه ديوارها و ايوانهاي اين کاخ با نقش برجسته هايي تزيين يافته که تصاوير سپاهيان امپراتور پارس و ماد را نشان ميدهد.اين همان مسيري است که ميهمانان خاص آن را مي پيمودند.

مطالعه مجموعه اين نقش برجسته ها ما را از کيفيت جشنهاي برگزار شده در اين کاخ که قطعا نوروز مهمترين انان بوده آگاه ميکند.هنر حجاري اين دوره آميزه اي است از قدرت،وقار و ظرافت همراه با تجربيات هنري اعصار قبل که به مرتبه اي از کمال رسيده اند.در طرح و ساخت اين آثار تاثيرات آشوري به وضوح آشکار است.
نشان دادن چين لباس و افت پارچه نيز از مواردي است که هنرمندان هخامنشي بسيار بهتر از همتايان آشوري خود به آن پرداخته اند.در کل ظرافت و وقار در نقش برجسته هاي هخامنشيان بيشتر است.
جانوران در آثار هنري ايران باستان جايگاه ويژه اي داشته اند.در ميان جانوراني که موضوع آثار هنري هخامنشيان قرار گرفته اند شير و بز و گاو از همه مهمترند.شيوه نمايش اين جانوران در تخت جمشيد واقعا در خور تحسين است.

خلاقيت،هنر و دانش کالبد شناسي،هنرمندان هخامنشي را در پديد آوردن نقوش بديع از جانوران اساطيري ياري نموده است.

دست اخر هنر حجاري ايراني از مرز ايران نيز فراتر رفت و موجب ظهور آثاري گشت که امروز هم از شهرت بسيار برخوردارند.از آن جمله ميتوان به ستون معروف سرنات که در عهد امپراتور آشوکا در هند بنا گرديد و امروزه به عنوان سمبل دولت هند است اشاره کرد.

ممکن است ترديد ايجاد شود که اساسا مردم ايران باستان اعتقادات محکم مذهبي نداشته اند اما بايد اين موضوع را ياد آوري کنيم که مردم ايران باستان پارسي مذهب بوده اند.پارسيان پايبند تعاليم زرتشت بوده و اعتقادات ديني شان با اديان بين النهرين تفاوت داشته.زرتشتيان پهنه عالم را صحنه جدال ميان روشنايي و تاريکي مي دانند و به واسطه پاس داشتن نيکي و خير و نور،آتش را که نمادي از اين صفات و مظهر اهورامزداست نيايش مي کنند.از آنجا که آيين نيايش اهورامزدا در آتشگاههاي روباز صورت مي- گرفته،لذا از پارسيان باستان،کمتر معماري ديني به جاي مانده است.مضمون کتيبه هاي تخت جمشيد نيز همگي از حضور روح ديني و تکيه بر اهورامزدا در انجام امور مملکتي حکايت ميکند.