برای توجیه و به این ترتیب برای محسوس کردن نظر ِبه شدت مرحمت آمیز تاریخ مکتوب، نمونه ی دقیقی را ذکر می کنم که جانبداری افراطی تاریخ نویسان را در شرح و بسط روابط دیرین رویدادهایی که به پارسیان [ ایرانیان ] و یونانیان دنیای کهن، چهره های سنتی و به اصطلاح تاریخی آن ها را می بخشد، کاملاً تشریح می کند. کوروش در حدود سال 528 پیش از میلاد، پس از سی سال فرمانروایی، بنابراین در سنّی که می بایست بالا باشد زیرا برای دست یافتن به امپراتوری، لازم بود شایستگی این کار را داشته باشد، آن را تدارک ببیند و تسخیر کند، درگذشته است. او چگونه و چرا مرده است ؟
منبع های ایرانی و هخامنشی چیزی در این باره نمی گویند. ولی به رغم بی حرمتی هایی که مقدونیان اسکندر به کوروش روا داشتند، و به قصد غارت، بی شرمانه دست تجاوز به گورَش گشودند، آرامگاه بنیانگذار امپراتوری پارس هنوز هم، تقریباً سالم، در بنای سنگی مرتفع خود در دل پارس واقعی و کهن، در دشت پازارگاد، پایگاه رفیع قدرت پارس هخامنشی، برجاست.
نوشته های آن دسته از نویسندگان یونانی که بیشتر در خور اعتمادند نشان می دهند که این بنای امروزه تهی و در گذشته طعم بی حرمتی چشیده، فقط بنای یادبود محض نبوده، بلکه کاملاً آرامگاه کوروش و جایگاهی بوده که پیکر او تا هجوم فاجعه آمیز مقدونیان، در آن از آرامشی برخوردار بوده که خود او می خواسته ابدی باشد. بنابراین، همان طور که متن های قدیمی که هم اکنون از آن ها یاد خواهیم کرد به روشنی ثابت می کنند، تردیدی وجود ندارد که کوروش در همان محلی که در حدود سی سال پیش از آن با پیروزی بر آستیاژ [ ایشتوویگو ]، بخت و اقبال امپراتوری اش آغاز شده بود، از احترام های تدفین برخوردار شده است. آیا در همان جا درگذشته ؟
گزنفون که کوروش صغیر را در آسیا همراهی می کرد و از توجه فراوان کوروش برخوردار بود و کاملاً صلاحیت داشت بداند که خویشاوند شاهانه ی کوروش صغیر در چه مکانی درگذشته است، در فصل ماقبل آخر «تربیت کوروش» که با این کلمات آغاز می شود :
«کوروش که بسیار پیر شده بود برای هفتمین بار از زمانی که به امپراتوری رسیده بود، به پارس رفت»
و چنین پایان می پذیرد :
«کوروش چون با آنان (پسرانش) سخن گفت، دستش را به تمام کسانی که در اطرافش گرد آمده بودند عرضه کرد، روی خود را پوشاند، و جان سپرد»
بر این نکته تأکید می ورزد.
اگر گزنفون اظهار می دارد که کوروش به مرگ طبیعی درگذشت، کتزیاس می گوید که او بر اثر جراحتی که برداشت جان سپرد :
کوروش به نبرد «دِربیک ها»(Derbikes) رفت ... اینان از کمینگاهی فیل هایی بیرون کشیدند و سوارنظام کوروش را متواری کردند؛ خود او از اسب فروافتاد و یک جنگجوی هندی ... هنگامی که کوروش بر زمین بود، با زوبین به پایین تهیگاهش، به ران، زخم زد؛ کوروش می بایست بر اثر این زخم بمیرد، ولی در آن هنگام، نزدیکانش ضمن عقب نشینی، او را زنده به اردوگاه خود بردند.»[1]
به این ترتیب، دو گواه قدیمی و یونانی، که یکی از آن دو نزدیک به هفده سال در دربار شوش زیسته بود، می گویند که کوروش در پارس، و به گفته ی گزنفون بر اثر پیری، و بنا به گفته ی کتزیاس بر اثر جراحت، درگذشته است. و تمام منبع های قدیمی نیز به اتفاق اعلام می دارند که او در پازارگاد در گوری که به او نسبت داده می شود به خاک سپرده شده.
مثلاً استرابون که جلوتر (کتاب دوم، پایان 2) درباره ی صحت داستان تاریخ نویسانی که می گویند کوروش در جنگی با «ماساژت ها»(Massagetes) به قتل رسیده است ابراز تردید می کند و می نویسد :
تمام تاریخ نویسان به جنگ کوروش با ماساژت ها اشاره می کنند، هیچ کدام شرح درستی از این ماجرا به دست نمی دهند.
باری، استرابون درباره ی آرامگاه کوروش، این اطلاعات صریح و درست را که ثابت می کنند که کاملاً کسب آگاهی کرده، در اختیار می گذارد :
اسکندر با این کنجکاوی که از کاخ قدیمی پازارگاد دیدن کند به این شهر رفت. در همان هنگام در یکی از پارک ها یا باغ ها، آرامگاه کوروش را، که ساختمانی به شکل برج، نسبتاً کم ارتفاع برای این که در میان شاخ و برگ های اطرافش تقریباً از نظر پنهان بماند، دید : این برج که در پایین پر و ستبر بود، به ایوانی ختم می شد که در بالای آن گورابه ای قرار داشت که فقط دارای یک مدخل بی نهایت تنگ بود.
استرابون می افزاید :
آریستوبول نقل می کند که چگونه به دستور اسکندر از این مدخل تنگ گذشت و به درون مکان مقدس رفت تا پیشکشی شاهانه را بر گور بگذارد (کذا فی الاصل !): آن جا تختی از طلا، میزی پوشیده از جام ها، تابوتی نیز از طلا، وبالاخره مقداری پارچه های زیبا و جواهرهای گرانبهای برلیان نشان دید. حالتی که آرامگاه کوروش در نخستین سفر آریستوبول داشت چنین بود؛ ولی بعد، هنگامی که آن را از نو دید، آرامگاه غارت شده بود و از زیورهای گوناگون آن اثری دیده نمی شد، مگر تخت و نیز تابوت که پس از جابه جا کردن پیکر، نشان مسلم این که چنین بی حرمتی از جانب دزدان پست صورت گرفته است، به شکستن آن ها بسنده کرده بودند ... به هر حال، کسانی که دست به این کار زده بودند، به رغم حضور نگهبانان دایمی مُرکب از مغ ها که هر روز یک گوسفند برای غذا، به اضافه ی ماهی یک اسب دریافت می داشتند، مرتکب این عمل شده بودند. ولی عزیمت سپاه اسکندر برای لشکرکشی های او به باکتریان و هند دور، نشان کلی از آشوب ها و بی نظمی ها بود، و به این نحو، در میان تیره روزی های دیگر، بر بی حرمتی به آرامگاه کوروش نیز می بایست رقت آورد. چنین است توصیف آریستوبول که به همین مناسبت ما را با کتیبه ای که آرامگاه داشته است آشنا می کند : ای رهگذر، من کوروشم؛ امپراتوری جهان را به پارس دادم؛ بر آسیا حکم راندم : بابت این آرامگاه بر من حسد مبر. «اونه زیکریت»(Onesicrite) ادعا می کند که برج، دو طبقه داشته است و پیکر کوروش در طبقه ی بالا نهاده شده بوده. هم او می افزاید که بر گور کتیبه ای خوانده می شده که به زبان یونانی بوده، ولی با خط پارسی حکاکی شده بوده [2] و مضمون آن چنین است : «من، کورش، شاه شاهان، این جا آرمیده ام.»
«ن ک. آریان / آریانوس»(Arrien) کتاب ششم و پلوتارک، اسکندر،(Plutarque, Alexanre) صد و دوازده و همچنین «کینت - کورس»(Quinte-Curce) کتاب دهم، 1-30، که توصیف هایشان با هم مطابقت دارند، و ثابت می کنند که کوروش دقیقاً در پایتخت خود به خاک سپرده شده است و در گوری که خودش مراقب بوده برایش تدارک ببینند، کاری که پس از او جانشیناش نیز می کنند، مدفون شده است.
اما در کنار گواهی گزنفون که می گوید کوروش بر اثر پیری در پایتخت خود درگذشت، و در کنار گواهی کتزیاس که نقل می کند که او در اردوگاه پارسیان جان سپرد، افسانه ی باز هم باور نکردنی، غیر عادی، پوچ و حتی ناهنجاری وجود دارد که هرودوت [3] نقل کرده است. آن را بخوانید، به زحمتش می ارزد. تمامی ماهیتِ هرودوت در آن جمع شده است. خواهید دید که بنیانگذار امپراتوری هخامنشی، کسی که گزنفون درباره اش می گفت :
«کوروش، مردی پارسی، که شمار عظیمی از مردمان، شهرها و ملت ها را به زیر فرمان خود درآورده بود ... ما می دانیم، قوم هایی که برخی چندین روز راه و برخی چند ماه راه دور بودند، قوم هایی که هرگز او را ندیده بودند یا اطمینان داشتند که هرگز او را نخواهند دید به اراده ی خود از او فرمان می بردند، اما همه بدون اجبار تابع اقتدارش بودند. از این نظرگاه، کوروش بر تمام شاهان دیگر برتری یافته ...»
همان کوروشی که کتاب «اشعیاء نبی» او را متبرک یهوه می کند :
1
چنین گفت یهوه به تبرک یافته ی خود،
به کوروش که دست راستش بگرفتم
تا در برابر او ملت ها را مطیع کنم
و کمربند از کمر شاهان برگیرم
تا در برابر او دو لنگه ی در را بگشایم
و برای آن که درها بسته نمانند.
2
پیشاپیش تو خواهم رفت
و سر بالایی را صاف خواهم کرد
لنگه درهای مفرغ را خواهم شکست
و چفت و بندهای آهنین را خرد خواهم کرد.
3
گنجینه های ظلمات را به تو خواهم داد
و انبارهای پنهانی را
تا آن که بدانی من یهوه ام،
کسی که تو را به نام می خواند،
خدای اسرائیل !
4
از برای خدمتگزارم یعقوب
و اسرائیل برگزیده ام،
تو را به نام خوانده ام
به تو عنوان بخشیده ام، حال آن که تو مرا نمی شناختی.[4]
و باز همان کوروشی که تورات از او بیش از هریک از شاهان اسرائیل یا «قوم برگزیده»، به خوبی یاد می کند، در تواریخ هرودوت، در پایان زندگی، و هنگامی که بابل را تسخیر کرده، گرفتار درد ازدواج برای وسعت بخشیدن به خطه هایش، چون دهاتی ناهنجاری رفتار می کند ! گوش کنید :
«کوروش هنگامی که بابلیان را مطیع کرد، میل یافت که ماساژت ها را نیز تابع قدرت خود کند ... در آن هنگام زنی بود که پس از مرگ شوهرش بر ماساژت ها حکم می راند؛ «تومیریس»(Tomyris) خوانده می شد. کوروش، به خواستگاری او فرستاد. گفت که میل دارد او را به همسری اختیار کند. ولی تومیریس دریافت چیزی که او به دنبال آن است ابداً خود او نیست، بلکه پادشاهی ماساژت ها است، و آمدن او به نزد خود را منع کرد. کوروش چون دید که حیله کار او را از پیش نمی برد، رو به آراکس (ارس) پیش رفت و آشکارا با ماساژت ها به نبرد پرداخت ...»[5]
سپس هرودوت به نقل به اصطلاح چانه زدن های صورت گرفته بین تومیریس و کوروش می پردازد، و نیز اندرزهایی را نقل می کند که، چون فردی یونانی که مشیت الهی فرستاده باشد در آن جا حضور ندارد، «کرزووس لیدیایی» - که در سال 528، یعنی بیست سال پس از سقوطش، هنوز در هزار فرسنگی سارد، در ساحل آراکس است - آن ها را مسرفانه نثار کوروش می کند تا به نکوهش فاتحان سابق خود بپردازد، و او قادر است اقدام پست و تحقیرآمیزی را به کماندار مغرور شوشی القاء کند، یعنی به کسی که کتاب اشعیاء نبی [6] در او شخصی کم تر از شبان یهوه نیافته است :
آسمان ها، فریاد شادی سردهید ! زیرا که یهوه دست به کار شده است ...
این منم، یهوه، که تمام کارها را کرده است ...
منم که درباره ی کوروش می گویم : شبان من !
او اراده های مرا به انجام خواهد رساند ...[7]
به مردی که یکی از شاگردان سقراط درباره اش خواهد گفت :
«ملت هایی که او تابع اقتدار خود کرد، به یک زبان سخن نمی گفتند و ابداً زبان یکدیگر را درنمی یافتند و با این همه ... او در آنان چنان میلی دمید که مورد خوشایندش قرار گیرند که آنان فقط می خواستند که مطابق اراده ی او بر آنان حکومت شود ...»[8]
باری، اگر بخواهیم گفته ی هرودوت را باور کنیم، کرزوس یارای آن دارد به چنین مردی، آن هم برای غلبه بر زنی، القاء کند که به عملی پست و تحقیرآمیز از این نوع دست بزند :
به کوروش گفت : ای شاه ... آن چنان که می گویند، ماساژت ها از ظرافت پارسیان بی خبرند، و حلاوت های بسیاری هست که تصوری از آن ها ندارند. برای وسوسه ی این افراد، از گله های خود دام های بی شمار بکشیم، آن ها را برای ضیافتی که بدون حضور ما در اردوگاهمان عرضه خواهد شد آماده کنیم، بی آن که به خرج بیندیشیم در کنار آن ها شراب ناب و انواع خوراک ها بگذاریم؛ چون چنین کردیم، ناچیزترین بخش های سپاه را در اردوگاه بگذاریم و با بقیه ی سپاه به سوی رود عقب بنشینیم. یا من به نهایت در خطا هستم، یا آن که ماساژت ها چون این همه چیزهای خوب ببینند به آن ها هجوم خواهند برد و آن گاه میدان در اختیار ما خواهد بود که کارهای بزرگ کنیم.[9]
این حیله ای است، و هرودوت جرأت می کند بگوید، که کرزوس این گستاخی را داشت که به فاتح لیدی، بابل و بقیه ی ایالت های آسیایی که شاهنشاهی کوروش را پدید می آوردند، القاء کند و این یک نیز، اگر گفته ی هرودوت را راست بینگاریم، این پستی را داشت که برای دست یافتن بر سرزمین ماساژت ها، چنین حیله ای را به کار گیرد :
بر خلاف آن چه بقیه ی شخصیت های طراز اول پارس عقیده داشتند، کوروش رأی کرزوس را پذیرفت ... و به اندرزی که او داده بود عمل کرد ... ماساژت ها با یک سوم نیروهای خود غافلگیرانه رسیدند، سربازانی را که کوروش در پشت سر گذاشته بود، به رغم پایداری اینان قتل عام کردند؛ چون ضیافت آماده (کذا فی الاصل !) را دیدند، پس از پیروزی بر حریفان به سر خوان نشستند و ضیافتی ترتیب دادند؛ شکم انباشته از شراب و غذا به خواب رفتند. پارسیان غافلگیرانه رسیدند و شمار بسیاری از آنان را کشتند ... پس از این رویدادها، تومیریس (که پسرش خود را کشته بود) تمامی نیروهایش را گردآورد و با کوروش به نبرد پرداخت. [ هرودوت سپس می افزاید : ] از میان تمام نبردهایی که بین بربران صورت گرفته، به گمان من این یک شدیدترین آن ها بود ... ماساژت ها چیره شدند. بزرگ ترین بخش سپاه پارس در هم شکست و خود کوروش نابود شد ... تومیریس پس از آن که مَشکی از خون انسان پر کرد، گفت پیکر کوروش را از میان کشتگان پارسی بیابند، و زمانی که آن را یافتند، سر او را در مشک پر خون فروبرد و ضمن اهانت به پیکرش، به او گفت : «... همان گونه که با خبرت کرده بودم، اکنون تو را از خون سیراب می کنم.»[10]
باری، سرگذشتی که هرودوت نقل می کند خارق العاده است و من فقط مشخص کننده ترین سطرهایش را آوردم. سرگذشتی که خود هرودوت نیز خیلی به درستی آن اطمینان ندارد و آن را با چنین سطری به پایان می رساند :
شرایط مرگ کوروش، موضوع بسیاری شرح ها شده است، من شرحی را که برایم بیش از همه درخور اعتماد است نقل کرده ام.
و چون پدر ِتاریخ، مردِ بسیار زودباور، شیفته و بی قرار ِحکایت های بی ارزش ِجنجالی است، این گفته های نامربوط عجیب را «بیش از همه درخور اعتماد» در نظر گرفته است، و تاریخ نویسان ابتدا آن را درست ترین، و بعد هم یگانه شرح با ارزش قلمداد کرده اند. خودتان درباره اش داوری کنید؛ و من به مشخص کننده ترین آثار - غالباً اساسی - نویسندگان معاصر یا جدید اکتفا می کنم :
کوروش که ده سال صرف نابودی «نبوند»(Naboumaid) کرده بود عقیده یافت که نابودی آماسیس، تدارک کم تری ایجاب نمی کند ... شهرهای فینیقیه اعتراف کردند که او اربابشان است و برای بخت او چیزی را که تا آن زمان نداشت، یعنی ناوگان، فراهم آوردند. به نظر می رسد که مقدمات این کار (تسخیر مصر) را به پایان رسانده بود که به سبب جنبش های قوم های کوچک بربر به طور غیر مترقبه به اعماق شرق فراخوانده شد : در آن فرو رفت و به نحو مرموزی در آن غرق شد [11]. پایان کار او را، افسانه به چند شکل نقل می کند ... به گفته ی هرودوت ساده دل، کوروش از تومیریس ملکه ی ماساژت ها تقاضای ازدواج کرد و از طرف او تحقیر شد. کوروش از فرط خشم به او اعلام جنگ کرد و در آن سوی رود آراکس، دراستپ های ترکستان، او را به مبارزه طلبید، سوار نظامی از جلودار سپاه او را درهم شکست و «اسپارگاپیزس»(Spargapises) ولیعهد (؟) را به اسارت گرفت و این یک خود را با شمشیرش کشت ...[12]
ماسپرو که بعداً متن هرودوت را نقل می کند، با این کلمه ها به نتیجه گیری می پردازد :
قضیه به آن داغی که افسانه ادعا می کند نبود [13]، و گسترش قدرت پارس به سبب آن به هیچ وجه با مانعی مواجه نشد. کوروش، در آن زندگی اش را نهاد، ولی سپاهش متحمل هیچ شکستی نشد : جسد را برداشت و آن را به پازارگاد برد.
یعنی این که ماسپرو چون نمی تواند موضوع دفن شدن کوروش در پازارگاد را نادیده بگیرد، داستانی را که هرودوت نقل کرده مختصری تصحیح می کند و این تصحیح نیز همان گفته ی به عاریت گرفته شده از کتزیاس است که می گوید «سپاه پارس جسد را برداشت و به پازارگاد برد» و این نقص کننده ی اظهار خودش است که بنا بر آن، کوروش «به طور غیرمترقبه به اعماق شرق فرا خوانده شد : در آن فرو رفت و به نحو مرموزی در آن غرق شد»!
ولی در حالی که ماسپرو برای توضیح درباره ی پایان کار کوروش متن هرودوت را خلاصه می کند، «اوار» و «دولاپورت» که نوشته شان درباره ی پارس قدیم در آموزش عالی جانشین نوشته ی ماسپرو شده است، بدون یک کلمه ابراز تردید، متن های ماسپرو و هرودوت را خلاصه می کنند [14]. اما حیرت آورتر و باورنکردنی تر، بی قیدی «اومستد» است که از طریق کتزیاس به «تصحیح» هرودوت می پردازد و رویدادها را به گونه ای که هرودوت نقل کرده، مثل این که آن ها حادثه های تاریخی، ثابت شده و غیر قابل بحث هستند، مطرح می کند. این بار حتی صحبت از روایتی نیست که بیش از روایت های دیگر در خور اعتماد باشد، روایتی است به طور مضمر مسلم که با دلی راحت، بی آن که کم ترین اثری از شک، بدگمانی، یا حتی مقداری تردید از خود نشان دهند، نقل می کنند : اگر بخواهیم گفته ی اومستد را باورکنیم، ماساژت ها شمال شرقی امپراتوری پارس را اشغال کرده بودند، جنگ تلافی جویانه، اجتناب ناپذیر شد و کوروش تصمیم گرفت که خود فرماندهی آن را بر عهده بگیرد. پس از آن خلاصه ای از سرگذشت هرودوت است، ولی هر چه در نوشته ی هرودوت جنبه ی غیر قطعی دارد، در نوشته ی اومستد شکل تأییدی و حتی قطعی به خود می گیرد. شاه سالخورده، امپراتوری اش را به دست وارثش می سپارد، راه شرق در پیش می گیرد، پلی بر رود آراکس می افکند، سرزمین دشمنان را اشغال می کند، چند پیروزی نصیبش می شود، ولی حیله ی ملکه ی ماساژت ها بر تجربه ی فرزانگی بنیانگذار امپراتوری هخامنشی غلبه می کند و کوروش به داخله ی سرزمین ماساژت ها کشیده می شود و در نبرد بزرگی شکست می خورد و زخم برمی دارد. سه روز بعد بر اثر جراحت هایش در می گذرد. ولی متن اومستد چنین است :
Cyrus’death had come suddenly. The half-nomad Massagetae, a Saka tribe across the Araxes River, were threatening the northeast frontier. A war of reprisal became inevitable, and Cyrus determined to lead it in person. Leaving the crown prince Cambyses as king of Babylon, the aging monarch started off. A bridge was built to across the Araxes, the boundary of the empire, and Cyrus invaded the enemy country. At first, he enjoyed a certain success: then, lured into the interior by the queen Tomyris, he was defeated in a great battle and was himself wounded. Three days after, the once mighty conqueror was dead, the victim of an obscure Saka queen. Cambyses recovered his father corpse and gave it proper burial in the tomb already prepared at the Camp of the Persians.[15]
ملاحظه می کنید، اومستد این رویدادها را مثل این که مدرک ها و سندهای تاریخی، درستی آن ها را تضمین کنند می آورد. یگانه موضوعی که او از سر لطف از تکرارش چشم می پوشد، ماجرای مشک پر خون است.
ولی مترجمان اثر هرودوت، به جای دلزده شدن از پرت و پلاهای پوچ افسانه ای که در آن ها هیچ چیز جنبه ی تاریخی ندارد، کوشیده اند تا به ضرب تفسیر، به آن ها ارزش ببخشند. خودتان ببینید، من از تازه ترین و ممتازترین ترجمه ی تواریخ [16] نقل می کنم :
«هیچ چیز غیر محتمل نیست که کوروش، امیر جنگجو، طی یک لشکرکشی به قتل رسیده باشد. و نیز این لشکرکشی در جایی در شرق دریای خزر، در ثغور شمال شرقی امپراتوری هخامنشی صورت گرفته باشد. این چیزی است که بیشتر نویسندگان قدیم که از پایان کار او سخن گفته اند، مگر گزنفون که در تربیت کوروش خود به کار تاریخ نویسی نمی پردازد، نقل کرده اند. جزئیات، از این نویسنده به نویسنده ی دیگر تغییر می کند؛ و شاید هرودوت فقط به این تنوع ها اشاره دارد. جزئیاتی که خود او نقل می کند، قطعا ویژگی رمان گونه دارند. بنا بر سرگذشت او، به نظر می رسد که جسد شاه در دست دشمنان ماند؛ ولی از طرفی هم می دانیم که او در پازارگاد به خاک سپرده شده.»
آری، مطمئناً، به هیچ وجه غیر محتمل نیست که کوروش، «امیر جنگجو» طی یک لشکرکشی به قتل رسیده باشد، موضوع غیر محتمل، حتی غیر قابل قبول این است که «امیر جنگجو»یی مانند کوروش که دو منبع بسیار مستقل و متفاوت از یکدیگر، یعنی تورات و روایت یونانی، او را چنین توصیف می کنند، در سال های پایانی زندگی و هنگامی که آماده ی تسخیر مصر می شده، خود را به درون ماجرایی ناهنجار که هرودوت نقل می کند، بیفکند. و نباید گفت که فقط جزئیات سرگذشت نادرست هستند، و در صورت رها شدن از کوشش به راستی شیادانه برای ازدواج که پیش درآمد داستان است؛ در صورت رها شدن از حضور غیر منتظره ی کرزوس در ساحل آراکس برای القای موضوع کمین کردن ننگباری که تاروپود نمایش مسخره ی غم انگیز روایت شده توسط هرودوت بر آن تنیده شده؛ در صورت رها شدن از پستی باورنکردنی یی که به کوروش نسبت داده شده و تأکید ورزیده می شود که او توانسته به حیله ی جنگی بدنام کننده ای تن دردهد تا از پس زنی برآید، و نیز در صورت رها شدن از مشک خون مشهوری که ملکه ای سر شاه بزرگ را در آن غوطه ور می کند و الهام بخش نقاشی های بسیار شده است.
آری، نباید گفت که در صورت رها شدن از این جزئیات و بقیه ی قصه هایی که هرودوت به هم می بافد، تاریخ او می تواند مقرون به واقعیت شود. زیرا بالاخره چگونه می توان قصه ای انباشته از جزئیات پوچ را باور کرد که وقتی که از این جزئیات برهد، از روایت هرودوت چیزی باقی نمی ماند جز این که کوروش مرده است.
چون گزنفون، هر چند پارسیان را دوست ندارد، زیرا به نظرش نفرت داشتن از آنان زیبا است، در «تربیت کوروش» خود، از او تصویری نهاده که به اندازه ی تصویری که همسرایان مرکب از پیامبران اسرائیل [17] از کوروش به جا گذاشته اند، مداهنه آمیز است، اظهار می شود که او کار ِتاریخ نویسی نکرده است و نمی خواهند همراه با او بپذیرند که کوروش، که آرامگاهش هنوز در سرزمین نیاکانش بر سر پا است، در آن جا بر اثر کهنسالی درگذشته باشد؛ ولی به رغم حرف های پوچی که هرودوت نقل می کند، می خواهند که زمینه ی قصه ی به راستی خیالی یی که اندکی پیش جزئیاتش را نقل کردم، تاریخی باشد.
و دلیل توجیه این انتخاب این است که می نویسند بیشتر نویسندگان از پایان کار کوروش به گونه ای که هرودوت گفته است سخن گفته اند، و این دلیل کم ترین ارزشی ندارد، زیرا کسانی که با هرودوت موافقند جز تکرار روایت او کاری نمی کنند و همین امر، هر گونه ارزش را از گواهی آنان سلب می کند، و کسانی که با او موافق نیستند، مرگ کوروش را در شرایطی قرار می دهند که با آن چه هرودوت نقل می کند فقط در جزییات تفاوت ندارند.
ضمناً این نکته را خود هرودوت زمانی آشکار می کند که می نویسد :
«شرایط مرگ کوروش را به انحاء متفاوت نقل می کنند، ولی این روایت به نظرم بیشتر در خور اعتماد می رسد.»[18]
این موضوع را که تفاوت ها فقط به جزئیات مربوط نمی شده، استرابون نیز اظهار داشته است :
زیرا اگرچه تمام تاریخ نویسان از جنگ کوروش با ماساژت ها ذکری به عمل می آوردند، هیچ یک از این اشاره ها شرح درستی از این حادثه عرضه نمی کرد و کاملاً باید اذعان داشت که تاریخ قدیم پارس، ماد و سوریه، با توجه به زودباوری نخستین تاریخ نویسان و عشق شدیدشان به امور خارق العاده، یقین بیشتری نمی بخشد ... و واقع امر این است که غالباً به تخیل های «هزیود»(Hesiode) و «هومر» آسان تر می توان اعتماد کرد ... تا به سرگذشت های کتزیاس، هرودوت و فلان تاریخ نگار دیگر.[19]
از طرفی، در توصیف های مرگ کوروش به گونه ای که منبع های یونانی نقل می کنند فقط جزئیات نیستند که تغییر می پذیرند. در حالی که هرودوت او را در نبرد با ماساژت ها می کشد و اینان پیکرش را به گونه ای که می دانیم می آورند تا به آن بی حرمتی روا دارند، کتزیاس ماجرای مرگ بنیانگذار امپراتوری [ را ] چنین نقل می کند :
کوروش به جنگ «دِربیک»ها رفت که شاهشان «آمورائیوس» بود. دربیک ها، از کمینگاهی فیل هایی بیرون کشیدند و سوار نظام کوروش را متواری کردند؛ خود او از اسب فروافتاد و یک جنگجوی هندی (زیرا هندی ها در کنار دربیک ها که از آن ها فیل می گرفتند می جنگیدند) باری، می گفتم، هنگامی که کوروش روی زمین بود، یک هندی با زوبین به زیر تهیگاه، به رانش زخمی زد؛ کوروش باید از این زخم می مرد؛ ولی در آن هنگام، نزدیکانش ضمن عقب نشینی به اردوگاه خود، او را زنده به همراه بردند.[20]
و این خود داستانی دیگر است، همچنان که داستان «اوزب» که با نقل قول «بروز»(Berose) اظهار می دارد که کوروش در نبرد با «داهائه»(Dahae)ها کشته شد؛ داستانی دیگری عقیده ی دیودور است که کوروش را بر صلیب می کشد :
کوروش، این شاه پارس که قدرتی بسیار داشت، چون با سپاهی نیرومند به جنگ با سکاها دست زد، یک ملکه ی ساده ی سکایی در نبرد منظم، پارسیان را شکست داد، بر شخص کوروش دست یافت و دستور داد که اسیرش [ کنند و او ] را به صلیب کشند و اعدام کنند.[21]
گمان نکنید که این گواهی های ضد و نقیض را توده می کنم تا از عقیده ی حاکی از درگذشت کوروش در بسترش، آن چنان که گزنفون نوشته، جانبداری کنم؛ بلکه فقط می خواهم بگویم که استرابون وقتی می نویسد که هیچ تاریخ نویسی شرح درستی از مرگ کوروش نمی دهد، و «اعتماد کردن به افسانه های هزیود و هومر آسان تر است تا اعتماد ورزیدن به سرگذشت های کتسیاس و هرودوت»، بیش از کسانی که قصه های کتزیاس و هرودوت را با هم درمی آمیزند تا تاریخ بنویسند، از روح انتقادی خبر می دهد.
http://www.aariaboom.com
نام كورش بزرگ، پادشاه هخامنشی در كهن‌ترین سند شناخته‌شده كه همانا منشور کورش هخامنشی باشد، به گونهی «
نقد و بررسی ترجمه لوح های بابلی مرتبط با الکساندر
اولین ویدیو از تخت جمشید !
بادگیرهای یزد
فقط در پارسه می توانید ببینید
خنیاگری ایرانی
رستم زایی (سزارین)
